जिल्ला प्रोफाइल

रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 रुपन्देही जिल्लाको संक्षिप्त विवरण

 

विश्‍व मानचित्रमा समुन्द्रि सतहबाट 152 मिटरदेखि 1219 मिटर सम्मको उचाइमा रहेको छ । रुपन्देही जिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशका 12 जिल्लाहरु मध्ये तरार्इमा पर्ने एक जिल्ला हो । यस जिल्लाको पूर्वमा नवलपरासी (बर्दघाट-सुस्ता पश्‍चिम), पश्‍चिममा कपिलवस्तु, उत्तरमा पाल्पार दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश पर्दछ । सिद्धार्थनगर नगरपालीका, रोहीणी गाउँपालीका, मायादेवी गाउँपालिका, कोटहीमाइ गाउँपालीका मर्चवारी गाउँपालीका, सम्मरीमार्इ गाउँपालिका र लुम्बिनी साँस्कर्तिक नगरपालिका को खुल्ला सिमाना 59.5 कि.मि दुरी रहेको छ ।4 गाउँपालिका र 2 नगरपालिका का केही वडाभारतको महाराजगञ्ज र सिद्धर्थनगर जिल्लासँग जोडिएको छ । सीमा स्तम्भ ठूला साना गरी 35 वटा रहेका, सवै पिल्लहरु मर्मत भएको अव्था छ । जिल्लाको दक्षिण सीमामा जोडिएका मुख्य नाकाहरु बेलहिया, भगवानपुर, मनहरापुर, अमवा, सेमरपानी, कदमहवा, खैराघाट, ठोटरी, चण्डीघाट, दुबेथुमुवा, हडवड र कालीदह रहेका छन् ।

 

 

गौतम बुद्धको पवित्र जन्मस्थलको रुपमा विश्‍वमा नै परिचित यो जिल्ला ऐतिहासिक भौगोलिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले ज्यादै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यो जिल्ला 83⁰12^’16^’’ देखि 83⁰38^’7^’’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ भने 27⁰20^’00^’’ देखि 27⁰47^’24^’’ उत्तरी अक्षांशसम्म फैलिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 1367.70 वर्ग कि.मी. अर्थात 530 वर्ग माइल रहेको छ । यस जिल्लालार्इ चुरे क्षेत्र, भावर क्षेत्र र तरार्इ/मधेश गरी 3 भौगोलिक क्षेत्रहरुमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।

 

रुपन्देही जिल्लामा उष्ण र उपष्ण प्रदेशीय हावापानी पाइन्छ । विशेषागरी वैशाख, जेषठमा ज्यादै गर्मी हुन्छ भने पुष, माघ महिनामा निकै जाडो हुन्छ । मौसम विभागका अनुसार यस जिल्लाको अधिकतम तापक्रम 43.7 से. र न्यूनतम 8.75 से. सम्म रहेको पाइन्छ । असार, श्रावण र भाद्र महिनामा वर्षा हुन्छ । यहाँ सरदर वार्षिक वर्षा 1391 मि.मि. हुने गर्दछ । असोज, कार्तिक, मंसिर, फागुन र चैतमा न त्यति गर्मि हुन्छ न त्यति धेरै जाडो नै हुन्छ । 

 

धेरै धार्मिकस्थलहरु, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्वका स्थानहरु, औद्योगिक तथा प्राविधिक क्षेत्रहरु, कृषि, वातावरण तथा जैविक विविधतायुक्त आर्थिक तथा पर्यटकीय महत्जका क्षेत्रहरु रहेको यस जिल्लाको नामकरण भगवान गौतम बुद्धसँग जोडिएको छ । गौतम बुद्धको आमा माया देवी यसै जिल्ला देवदहको भवानीपुरमा जन्मिएकी थिइन । उनी अत्यन्त सुन्दरी भएकोले उनलार्इ रुपिदेवी भनिन्थ्यो र त्यही शब्द रुपिदेवीबाट रुपिन्देही र रुपन्देही भएको हो भन्‍ने भनार्इ छ ।

राजनैतिक रुपले यस जिल्लामा 5 वटा निर्वाचन क्षेत्र प्रदेश सभामा भने 10 निर्वाचन क्षेत्र, 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका र 10 गाउँपालिका गरी जम्मा 16 वटा स्थानीय तह रहेका छन् ।यस जिल्लामा 3,11,511 महिला, 3,27,433 पुरुष र 8 अन्य गरी जम्मा 6,38,952 मतदाता संख्या रहेका छन् (https://election.gov.np/np/district/rupandehi)। 2078 को जनगणना अनुसार 1121957 जनसंख्या रहेको छ, जसमध्ये 550478 पुरुष र 571479 महिला छन् ।

 

भूउपयोगको स्थिति

रुपन्देही जिल्लाको कुल क्षेत्रफल 141367 हे. मध्ये करिव 82622हे. जमिन आवाद गरिएको छ भने 32006 हे. जमिन वन जंगलले ढाकेको छ । देशकै वीच भागमा गर्ने यो जिल्ला व्यापारिक एवं आवागमनको दृष्टिले अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिने हुँदा बसार्इ सराइको कारण खेतियोग्य जमिन आवास क्षेत्रमा परिणत हुने क्रम बढ्दो छ । हाल 5953 हे. आवास क्षेत्रले ढाकेको छ । वाँकी 16764 हे. भूभाग पर्ति, नदीनाला, चरण लगायत अन्य क्षेत्रले ओगटेको छ ।

 

शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्र

रुपन्देही जिल्लामा वुटवल उपमहानगरपालिका, सिद्धार्थनगर नगरपालिका, देवदह नगरपालिका, लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका, सैनामैना नगरपालिका र तिलोत्तमा नगरपालिका गरी जम्मा 1 उपमहानगरपालिका 5 नगरपालिका, भने 10 वटा गाउँपालिका रहेका छन्। नगरपालिकामा परिणत भएपनि अधिकांश वार्डहरुमा सडक, वद्युत, खानेपानी, विद्यालय र टेलिफोन सुविधा प्रर्याप्त मात्रामा उपलब्ध हुन सकेको छैन । जिल्लाको कूल जनसंख्या मध्ये 41 प्रतिशत अर्थात 6,56,483 जनसंख्या नगरपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन भने वाँकी 59 प्रतिशत अर्थात 4,56,106 जनसंख्या गाउँपालिका क्षेत्रमा वसोवास गर्दछन् ।

(स्रोतः राष्ट्रिय जनगणना 2078)

 

जलभण्डार

रुपन्देही जिल्लामा निम्नानुसारका जलश्रोत भण्डार रहेका छन् ।

-          ठूला तथा साना नदीहरु

-          भूमिगत जलभण्डार

-          ताल तलैया तथा पोखरीहरु

नदीनालाहरु

रुपन्देही जिल्लामा तिनाउ, दानव, रोहिणी, घोडाहा, डण्डा, इङ्गरिया, कञ्‍चन, कोठी, सुखरा, जबर्इ आदि प्रमुख नदिहरु रहेका छन् । यी नदीहरुका अतिरिक्त अन्य स-साना नदिहरु पनि छन् जुन अस्थायी प्रकृतिका भएको हुनाले केवल वर्षामा मात्र यिनको अस्तित्व देखा पर्दछ । यस जिल्लामा वग्ने सबै नदीहरु उत्तरवाट दक्षिण तिर बग्ने गर्दछन् । रुपन्देही भित्र वग्ने नदी तथा खोलाहरुको विवरण निम्न तालिकामा देखाइएको छ ।

 

 

भुमिगत जल भण्डार

रुपन्देही जिल्ला भूमिगत जलभण्डारको दृष्टिले पनि सम्पन्न छ । यस जिल्लाको चुरे भावर क्षेत्र वाहेक अन्य सबै क्षेत्रमा भूमिगत जल सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । कित गहिराइमा भूमिगत जलको सतह रहेको छ भन्‍ने कुरा निरपेक्ष हिसावले भन्‍न सकिने स्थिति छैन । पडसरी, हर्नैया, मैनहिया, हार्टी फर्साटीकर, दयानगर, कम्हरिया र सिद्धर्थनगर नगरपालिका लगायतका केही स्थानहरुमा जमीनको सतहबाट 50 फिट देखि 100 मफिट सम्ममा आर्टिजन श्रोत फेला पार्न सकिन्छ भने अन्य ठाउँहरुमा आर्टिजन श्रोतकोलागि 200 फिट भन्दा बढी गहिराइमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकांश जनताले भूमिगत जललार्इ खानेपानीको श्रोतको रुपमा प्रयोग गरेका छन् । चुरे भावर क्षेत्रमा पर्ने ठाउँमहरुमा बाहेक अन्य ठाउँमा भूमिगत जल भण्डार सिंचार्इको भुख्य श्रोत वनेको छ ।

 

ताल तलैया तथा पोखरी

रुपन्देही जिल्लामा स-साना पोखरीहरु धेरै छन् । तर यी पोखरीबाट उल्लेखनीय सिंचाइ सुविधा पुग्न सकेको छैन । वर्षाको पानी जम्मा हुने यस्ता पोखरीहरुमा माछापालन, हाँसपालन गर्न सकिन्छ । यस्ता पोखरीहरु कहाँ कति छन् भन्‍ने यकिन विवरण प्राप्त छैन । गजेडी/दानापुर ताल, गैडहवा ताल र नन्द भाउजु ताल यस जिल्ला भित्र रहेक महतेवपूर्ण तालहरु हुनर् । यी तालहरुलार्इ संरक्षण र विकास गरी वर्षातको पानी जम्मा गरेर हउदमा सिंचाइ सुविधा पुर्याउन सकिने संभावना प्रवल छ । जिल्ल भित्र रहेका केही ताल तलैया र पोखरीहरुको विवरण यस प्रकार छ ।

 

प्रमुख धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्रहरु

रुपन्देही जिल्लाका प्रमुख धार्मिक तथ पर्यटकीय स्थानहरुमा लुम्बिनी, मणिमुकन्द सेनको दरवार, फुलवारी उद्यान, देवदह, जितगढी किल्ला,प्रबटेश्‍वर महादेव, भर्चवारी देवी, बोलबम धाम, सैनामैना ‌ऐतिहासिक स्थल, सिद्धवावा धाम, शिवालय मन्दिर, वसडिलवा र नारायण मन्दिर, मन्ठारी वावा र बाली मार्इ, सतीया मार्इ आदि रहेका छन् ।

 

 

 

 

 

 

प्रमुख व्यापारिक महत्वका स्थानहरु

रुपन्देही जिलेलाका प्रमुख व्यपारिक स्थलहरुमा भैरहवा, बुटवल, वेलहिया प्रमुख रुपमा रहेका छन् । त्यस्तै शंकरनगर, ड्राइभरटोल, मंगलापुर, मणिग्राम, कोटीहवा, मुर्गीया, पश्‍चिम अमुवा, मझगाँवा, धकधर्इ, पडरिया, सालझण्डी, ठुटीपिपल, खैरेनी, भलवारी, बाँसगढी, सुर्यपूरा, जोगडा आदि रहेका छन् ।

 

 

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ५ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १० रहेको छ।

 

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार रूपन्देही जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  १ उपमहानगरपालिका  ५ नगरपालिका र १० वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ ।जसअन्तर्गत १५५ वडा रहेका छन् । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।

 

समन्वय समितिमा प्रमुख र उप–प्रमुख गरी गाउँपालिका र नगरपालिकामा दलित वा अल्पसङ्ख्यक समुदायबाट गरि जम्मा ८ सय ४५ जनाजनप्रतिनिधिहरुको सख्या रहेको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिका
क्र.सं.	नाम थर	पद	सम्पर्क नं.	कैफियत
1	खेलराज पाण्डेय	प्रमुख	९८५७०३१२५५
2	सावित्रा देवी अर्याल	उप-प्रमुख	९८५७०३०६२२
3	टेकराज पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857078111
देवदह नगरपालिका
1	धुव्र प्रसाद खरेल	नगर प्रमुख	9857026538
2	विद्यालक्ष्मी गुरुङ्ग	उप-प्रमुख	९८५७०७१२९२
3	प्रदिप पौडेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८११११
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका
1	सजरुद्दिन मुसलमान	नगर प्रमुख	9857012565
2	कल्पना हरिजन	उप-प्रमुख	९८०७४९८४४८
3	राम प्रसाद ज्ञवाली	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857083111
सैनामैना नगरपालिका
1	फणेन्द्र प्रसाद शर्मा	नगर प्रमुख	9857035030
2	विना राना	उप-प्रमुख	9847058362
3	जनक थापा	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७९१११
सिद्धार्थनगर नगरपालिका
1	इश्तियाक अहमद खाँ	नगर प्रमुख	9857020792/9814468722
2	उमा अधिकारी	उप-प्रमुख	9847075689/9857075689
3	नवराज पौड्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०७७१११
तिलोत्तमा नगरपालिका
1	राम कृष्ण खाण	नगर प्रमुख	9857030111
2	जगेश्वर देवी चौधरी	उप-प्रमुख	9857042730
3	नारायण अर्याल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857082111
गैडहवा गाउँपालिका
1	सुरेन्द्र पौड्याल	अध्यक्ष	9857011530
2	माधुरी जैसवाल	उपाध्यक्ष	9821405687
3	कृष्ण प्रसाद पन्थी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६१५९
कन्चन गाउँपालिका
1	नवराज ढकाल	अध्यक्ष	९८५७०३७९१५, ९८५७०७३३११
2	मौसमी थापा मगर	उपाध्यक्ष	९८५७०७१८३४
3	सागर गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०८८२४६
कोटहिमार्इ गाउँपालिका
1	बाल कृष्ण त्रिपाठी	अध्यक्ष	9817576816
2	शुशिला कुमारी यादव	उपाध्यक्ष	9807436263
3	राजन श्रीवास्तव	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857049144
मर्चवारी गाउँपालिका
1	गया प्रसाद बरई	अध्यक्ष	९८४७३०१९०६
2	आशा सिंह	उपाध्यक्ष	९८५७०१७६५८
3	मिन प्रसाद भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	९८५७०१६९९३
मायादेवी गाउँपालिका
1	श्री ध्रुवनारायण चौधरी	अध्यक्ष	9847054757
2	श्री नर्वदा देवी उपाध्याय	उपाध्यक्ष	९८०७५८५००९
3	सुरेश भण्डारी	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016939
रोहिणी गाउँपालिका
1	विद्या प्रसाद यादव	अध्यक्ष	९८५७०२०७३६
2	शिवकान्ति चमार	उपाध्यक्ष	९८१५४६२३१९
3	श्रीप्रसाद गौतम	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9851120820
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका
1	विनोद कुमार श्रीवास्तव	अध्यक्ष	9857012651
2	कुमारी प्रियंका शाही सिंह	उपाध्यक्ष	9807567364
3	झबिलाल भट्टराई	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016956
सियारी गाउँपालिका
1	थानेश्वर घिमिरे	अध्यक्ष	9857026688
2	तारा थारु	उपाध्यक्ष	9857011753
3	रोमनाथ न्यौपाने	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857016119
शुद्धोधन गाउँपालिका
1	विष्णु प्रसाद बस्याल	अध्यक्ष	9857084580, 9857027298
2	शान्तादेवी ज्ञवाली	उपाध्यक्ष	9857084579, 9847034307
3	लेखनाथ पोखरेल	प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत	9857084578

 

 

 

 

 

राष्ट्रिय जनगणना 2078 को नतिजा अनुसार रुपन्देही जिल्लाको सार सक्षेपः

1. जनसंख्या

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएका जिल्लाहरुमध्ये रुपन्देही तेस्रो धेरै जनसंख्या भएको जिल्ला हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 54)

 

लैङ्गिक अनुपात (प्रति सय महिलामा पुरुपको संख्या 0.96)

 

3. वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर

जनसंख्या वृद्धिदर सबैभन्दा बढी धनात्मक हुने जिल्ला भक्तपुर हो भने दोस्रो स्थानमा रुपन्देही रहेको छ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 57)

 

वार्षिक जनसंख्या वृद्धदर सबैभन्दा बढी धनात्मक भएको गाउँपालिका रुपन्दहीको कञ्‍चन गाउँपालिका हो ।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 60)

 

4. जनघनत्व

देशभरीमा सबैभन्दा बढी जनघनत्व भएका जिल्लाहरु मध्ये रुपन्देही चौथो स्थानमा रहेको छ व।

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 63)

 

6. परिवार संख्या परिवारको ‌औषत अकार

जम्मा परिवार संख्या 238320

परिवारको औषत आकार 4.71

8. सबै भन्दा धेरै र कम जनसंख्या भएको स्थानीय तह

सवैभन्दा बढी जनसंख्या भएका गाउँपालीकामा देशभरीमा रुपन्देहीको मायादेवी गाउँपालीका चौथो र गैडहवा गाउँपालीका पाँचौ स्थानमा रहेका छन्।

गाउँपालीका	परिवार संख्या	जनसंख्या
		जम्मा	पुरुष	महिला
मायादेवी गाउँपालीका	9990	56170	28355	27815
गैडहवा गाउँपालीका	9947	56149	27847	28302

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 53)

 

रुपन्देही जिल्लामा सबैभन्दा बढी र कम जनसंख्या भएका स्थानीय तहः

सवैभन्दा धेरै वुटवल उपमहानगरपालिका 138742

सवैभन्दा कम कन्चन गाउँपालिका 33072

10. घर वा आवासीय एकाइको स्वामित्व

आफ्नै 198905

भाडामा 36707

संस्थागत 1246

11. खानेपानीको मुख्य स्रोत

धारा/पाइप (घर परिसर भित्र) 112775

धारा/पाइप (घर परिसर बाहिर) 29755

ट्‍युबबेल/हातेपम्प     90440

ढाकिएको इनार/कुवा  187

खुला इनार/कुवा      658

मूलधारा      2033

नदी/खोला    19

जार/बोतल    1259

अन्य   1045

 

12. खानापकाउन अक्सर प्रयोग गरीने इन्धन

काठ/दाउरा   52722

एल.पी.ग्यास   170714

बिजुली       871

गुइठा/गोरहा   11644

बायोग्याँस     2068

मट्टितेल       34

अन्य         118

13. अक्सर (मुख्य रुपमा) बत्ती बाल्न प्रयोग गरिने स्रोत

विजुली       233619

सोलार/सौर्यउर्जा 1243

मट्टितेल       2452

बायोग्यास     115

अन्य         742

14. शौचालय सुविधा

फ्लस भएको (सार्वजनिक ढल)  7043

फ्लस भएको (सेप्टिक ट्‍यांकी)  147514

साधारण (खाल्टे)                  73879

सार्वजनिक                 787

चर्पी नभएको               8857

15. परिवारमा महिलाको नाममा रहेको घरजग्गा

घर मात्र भएका 11282

जग्गा मात्र भएका 24827

घर जग्गा दुवै भएका 33884

घर जग्गा दुवै नभएका 164157

उल्लेख नभएको 4021

17. परिवारमा अनुपस्थित (विदेश गएका) व्यक्ति

परिवार संख्या 58935

महिला 12585

पुरुष 67233

जम्मा 79818 3.64 प्रतिशत

20 वैवाहिक अवस्था

अविवाहित 317656 पु 176381 म 141275

विवाहित 562016 पुः258424 म 303592

विधवा/विदुर 41607 पु 10359 म 31248

पारपाचुके 1534  पु 624 म 910

छुट्टिएको 3225 पु 1203 म 2022

कम्तिमा एक पटक विवाह भएको जनसख्या 608382 पु 270610 म 337772

21. पहिलो विवाह गर्दाको उमेर

<10 वर्ष 3388 पु 519 म 2869

10-14 वर्ष 46759 पु 10336 म 36423

15-17 वर्ष132546 पु 33826 म 98720

18-20 वर्ष 210316 पु 87314 म 123002

21-24 वर्ष 128473 पु 73217 म 55256

25-29 वर्ष 67852 पु 50361 म 17491

30-34 वर्ष 13826 पु 11543 म 2283

35-39 वर्ष 2684 पु 2130 म 554

40-44 वर्ष 658 पु 523 म 135

45-49 वर्ष 174 पु 135 म 39

>50 वर्ष 92 पु 78 म 14

उल्लेख नभएको 1614 पु 628 म 986

22. अपाङ्गता

महिला 8107

पुरुष 10132

जम्मा 18239

23. साक्षरता दर

 5 वर्ष वा सो भन्दा बढी उमेरको साक्षरता दर

महिला 74.45 प्रतिशत

पुरुष 88.36 प्रतिशत

जम्मा 81.23 प्रतिशत

 

 

 

 

स्थानीय तह	2078								साक्षारता दर प्रतिशतमा
	परिवार सख्या	जम्मा जनसंख्या	पुरुष	महिला	परिवारको औषत अकार	लैङ्गिक अनुपात	वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर	जनघनत्व	जम्मा	पुरुष	महिला
बुटवल उपमहानगरपालिका	50565	194335	94849	99486	3.84	95.34	3.23	1913	91.31	95.23	87.63
देवदह नगरपालिका	17300	72457	34033	38424	4.19	88.57	2.91	529	83.13	89.73	77.40
गैडहवा गाउँपालिका	9947	56149	27847	28302	5.64	98.39	1.59	580	71.30	81.99	60.89
कन्चन गाउँपालिका	10440	42528	19408	23120	4.07	83.94	2.41	727	83.05	89.76	77.56
कोटहिमार्इ गाउँपालिका	7535	45975	23139	22836	6.10	101.33	1.10	789	68.74	79.00	58.40
लुम्बिनी साँस्कृतिक नगरपालिका	13621	87383	43164	44219	6.42	97.61	1.79	779	71.14	80.56	62.06
मर्चवारी गाउँपालिका	6921	40880	20499	20381	5.91	100.58	0.51	872	68.69	79.22	58.09
मायादेवी गाउँपालिका	9990	56170	28355	27815	5.62	101.94	1.68	775	72.55	81.16	64.49
ओमसतिया गाउँपालिका	8082	41141	20452	20689	5.09	98.85	1.78	848	78.24	86.67	69.99
रोहिणी गाउँपालिका	7526	43327	21865	21462	5.76	101.88	1.47	670	72.31	82.98	61.46
सैनामैना नगरपालिका	19445	78393	36441	41952	4.03	86.86	3.26	483	84.90	90.88	79.85
सम्मरीमार्इ गाउँपालिका	7242	43044	21544	21533	5.94	99.90	1.12	848	69.34	78.01	60.73
सिद्धार्थनगर नगरपालिका	15871	74436	37249	37184	4.69	100.17	1.53	2066	86.12	92.50	79.79
सियारी गाउँपालिका	9019	44985	22022	22963	4.99	95.90	1.50	680	78.82	88.00	70.17
शुद्धोधन गाउँपालिका	8676	41907	20570	21337	4.83	96.41	1.83	727	81.25	88.71	74.16
तिलोत्तमा नगरपालिका	35991	149479	71526	77953	4.15	91.76	3.84	1185	88.09	93.37	83.34

(स्रोत राष्ट्रिय जनगणना 2078 को संक्षिप्त नतिजा पेज 19)

 

 

धर्मको आधारमा जनसंख्या

यस जिल्लामा विविध धर्मावलम्वीको संगम थलोको रुपमा चिनिन्छ । विश्‍वशान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मथलो समेत रहेको यो जिल्ला वौद्ध धर्मको उद्गमस्थल भएपनि, धर्मको आधारमा हिन्दु धर्मालम्वीहरुको वाहुल्यता देखिन्छ ।जनगणना 2078 अनुसार यस जिल्लाको धर्मको आधारमा जनसङ्ख्या विवरणः

(source table-1: Population by Religion and sex, NPHC2021)

 

भाषाको आधारमा जनसंख्या

मातृभाषाको आधारमा पनि रुपन्देही जिल्ला धेरै भाषाभाषीको संगम रहेको देखिन्छ । जातिय विविधता भए जस्तै यहाँ भाषागत रुपमा पनि विविधता रहेको पाइन्छ । यहाँ लगभग 38 प्रकारका मातृभषा बोल्ने गरको कुरा जनगणना 2078 को तथ्यांकले देखाउछ । मातृभाषाको आधारमा जनसख्याको तुलनागर्दा सबैभन्दा बढी नेपाली भाषी छन् ।

मातृभाषाको आधारमा जिल्लाको जनसंख्या

 

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)

 

मातृभाषा अनुसार स्थानीय तहको जनसख्या

Devdaha Municipality	Total	72457	34033	38424
Devdaha Municipality	No Second Language	41194	18915	22279
Devdaha Municipality	Nepali	27809	13405	14404
Devdaha Municipality	Maithili	39	23	16
Devdaha Municipality	Bhojpuri	434	208	226
Devdaha Municipality	Tharu	457	225	232
Devdaha Municipality	Tamang	34	18	16
Devdaha Municipality	Nepalbhasha(Newari)	57	26	31
Devdaha Municipality	Bajjika	15	6	9
Devdaha Municipality	Magar Dhut	674	324	350
Devdaha Municipality	Urdu	44	21	23
Devdaha Municipality	Avadhi	55	29	26
Devdaha Municipality	Yakthung/Limbu	13	8	5
Devdaha Municipality	Gurung	265	121	144
Devdaha Municipality	Baitadeli	10	5	5
Devdaha Municipality	Hindi	867	440	427
Devdaha Municipality	Magar Kham	147	70	77
Devdaha Municipality	Sampang	14	6	8
Devdaha Municipality	Kumal	13	7	6
Devdaha Municipality	English	215	117	98
Devdaha Municipality	Khash	17	11	6
Devdaha Municipality	Sanskrit	39	27	12
Devdaha Municipality	Magar Kaike	10	4	6
Devdaha Municipality	Others	35	17	18
Butwal Sub-Metropolitian City	Total	194335	94849	99486
Butwal Sub-Metropolitian City	No Second Language	150124	72668	77456
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepali	39373	19727	19646
Butwal Sub-Metropolitian City	Maithili	109	54	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Bhojpuri	322	177	145
Butwal Sub-Metropolitian City	Tharu	197	104	93
Butwal Sub-Metropolitian City	Tamang	110	50	60
Butwal Sub-Metropolitian City	Nepalbhasha(Newari)	552	264	288
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Dhut	882	400	482
Butwal Sub-Metropolitian City	Urdu	90	42	48
Butwal Sub-Metropolitian City	Avadhi	126	71	55
Butwal Sub-Metropolitian City	Yakthung/Limbu	16	8	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Gurung	352	164	188
Butwal Sub-Metropolitian City	Baitadeli	16	9	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Hindi	1036	582	454
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kham	408	183	225
Butwal Sub-Metropolitian City	Marwadi	12	4	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Bangla	10	8	2
Butwal Sub-Metropolitian City	Sampang	14	5	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Chhantyal	16	6	10
Butwal Sub-Metropolitian City	English	314	187	127
Butwal Sub-Metropolitian City	Khash	51	25	26
Butwal Sub-Metropolitian City	Sanskrit	89	55	34
Butwal Sub-Metropolitian City	Hayu/Vayu	11	3	8
Butwal Sub-Metropolitian City	Musalman	11	4	7
Butwal Sub-Metropolitian City	Magar Kaike	13	4	9
Butwal Sub-Metropolitian City	Others	81	45	36
Sainamaina Municipality	Total	78393	36441	41952
Sainamaina Municipality	No Second Language	61387	28061	33326
Sainamaina Municipality	Nepali	14403	7010	7393
Sainamaina Municipality	Maithili	41	17	24
Sainamaina Municipality	Bhojpuri	31	19	12
Sainamaina Municipality	Tharu	579	311	268
Sainamaina Municipality	Nepalbhasha(Newari)	110	54	56
Sainamaina Municipality	Magar Dhut	207	95	112
Sainamaina Municipality	Urdu	35	18	17
Sainamaina Municipality	Avadhi	43	22	21
Sainamaina Municipality	Gurung	27	10	17
Sainamaina Municipality	Hindi	461	261	200
Sainamaina Municipality	Magar Kham	27	15	12
Sainamaina Municipality	English	662	367	295
Sainamaina Municipality	Khash	232	110	122
Sainamaina Municipality	Sanskrit	13	12	1
Sainamaina Municipality	Magar Kaike	83	35	48
Sainamaina Municipality	Others	52	24	28
Kanchan Gaunpalika	Total	42528	19408	23120
Kanchan Gaunpalika	No Second Language	31587	14104	17483
Kanchan Gaunpalika	Nepali	10221	4949	5272
Kanchan Gaunpalika	Maithili	12	4	8
Kanchan Gaunpalika	Bhojpuri	74	35	39
Kanchan Gaunpalika	Tharu	188	86	102
Kanchan Gaunpalika	Magar Dhut	157	71	86
Kanchan Gaunpalika	Urdu	26	12	14
Kanchan Gaunpalika	Avadhi	16	10	6
Kanchan Gaunpalika	Gurung	13	4	9
Kanchan Gaunpalika	Hindi	154	93	61
Kanchan Gaunpalika	Magar Kham	24	11	13
Kanchan Gaunpalika	English	20	10	10
Kanchan Gaunpalika	Others	36	19	17
Gaidahawa Gaunpalika	Total	56149	27847	28302
Gaidahawa Gaunpalika	No Second Language	13024	5921	7103
Gaidahawa Gaunpalika	Nepali	36537	18810	17727
Gaidahawa Gaunpalika	Maithili	12	8	4
Gaidahawa Gaunpalika	Bhojpuri	2716	1253	1463
Gaidahawa Gaunpalika	Tharu	47	22	25
Gaidahawa Gaunpalika	Urdu	256	103	153
Gaidahawa Gaunpalika	Avadhi	2474	1243	1231
Gaidahawa Gaunpalika	Hindi	1014	451	563
Gaidahawa Gaunpalika	English	13	9	4
Gaidahawa Gaunpalika	Others	56	27	29
Suddhodhan Gaunpalika	Total	41907	20570	21337
Suddhodhan Gaunpalika	No Second Language	14031	6522	7509
Suddhodhan Gaunpalika	Nepali	25267	12741	12526
Suddhodhan Gaunpalika	Maithili	14	5	9
Suddhodhan Gaunpalika	Bhojpuri	493	235	258
Suddhodhan Gaunpalika	Tharu	1105	560	545
Suddhodhan Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	26	12	14
Suddhodhan Gaunpalika	Magar Dhut	103	43	60
Suddhodhan Gaunpalika	Avadhi	180	96	84
Suddhodhan Gaunpalika	Hindi	407	198	209
Suddhodhan Gaunpalika	English	197	109	88
Suddhodhan Gaunpalika	Khash	27	13	14
Suddhodhan Gaunpalika	Sanskrit	10	8	2
Suddhodhan Gaunpalika	Others	47	28	19
Siyari Gaunpalika	Total	44985	22022	22963
Siyari Gaunpalika	No Second Language	15407	6547	8860
Siyari Gaunpalika	Nepali	26696	13951	12745
Siyari Gaunpalika	Bhojpuri	1294	708	586
Siyari Gaunpalika	Tharu	670	368	302
Siyari Gaunpalika	Nepalbhasha(Newari)	13	8	5
Siyari Gaunpalika	Magar Dhut	56	25	31
Siyari Gaunpalika	Urdu	35	13	22
Siyari Gaunpalika	Avadhi	35	17	18
Siyari Gaunpalika	Yakthung/Limbu	11	6	5
Siyari Gaunpalika	Gurung	40	19	21
Siyari Gaunpalika	Hindi	474	229	245
Siyari Gaunpalika	Magar Kham	112	50	62
Siyari Gaunpalika	Marwadi	15	9	6
Siyari Gaunpalika	English	89	51	38
Siyari Gaunpalika	Others	38	21	17
Tilottama Municipality	Total	149479	71526	77953
Tilottama Municipality	No Second Language	94891	44661	50230
Tilottama Municipality	Nepali	44198	21596	22602
Tilottama Municipality	Maithili	110	61	49
Tilottama Municipality	Bhojpuri	521	266	255
Tilottama Municipality	Tharu	1607	798	809
Tilottama Municipality	Tamang	36	18	18
Tilottama Municipality	Nepalbhasha(Newari)	213	100	113
Tilottama Municipality	Magar Dhut	1611	714	897
Tilottama Municipality	Urdu	76	39	37
Tilottama Municipality	Avadhi	132	71	61
Tilottama Municipality	Yakthung/Limbu	18	8	10
Tilottama Municipality	Gurung	285	136	149
Tilottama Municipality	Baitadeli	16	5	11
Tilottama Municipality	Hindi	1709	932	777
Tilottama Municipality	Magar Kham	896	408	488
Tilottama Municipality	Marwadi	10	7	3
Tilottama Municipality	Sampang	11	7	4
Tilottama Municipality	Thakali	15	5	10
Tilottama Municipality	English	2744	1499	1245
Tilottama Municipality	Khash	73	35	38
Tilottama Municipality	Sanskrit	156	89	67
Tilottama Municipality	Magar Kaike	88	39	49
Tilottama Municipality	Others	63	32	31
Om Satiya Gaunpalika	Total	41141	20452	20689
Om Satiya Gaunpalika	No Second Language	9101	4113	4988
Om Satiya Gaunpalika	Nepali	29787	15274	14513
Om Satiya Gaunpalika	Maithili	77	30	47
Om Satiya Gaunpalika	Bhojpuri	989	477	512
Om Satiya Gaunpalika	Tharu	32	14	18
Om Satiya Gaunpalika	Magar Dhut	74	34	40
Om Satiya Gaunpalika	Urdu	21	9	12
Om Satiya Gaunpalika	Avadhi	529	247	282
Om Satiya Gaunpalika	Gurung	73	31	42
Om Satiya Gaunpalika	Hindi	348	163	185
Om Satiya Gaunpalika	Magar Kham	10	5	5
Om Satiya Gaunpalika	Marwadi	17	9	8
Om Satiya Gaunpalika	Bhujel	28	12	16
Om Satiya Gaunpalika	Others	55	34	21
Rohini Gaunpalika	Total	43327	21865	21462
Rohini Gaunpalika	No Second Language	5956	2333	3623
Rohini Gaunpalika	Nepali	35058	18651	16407
Rohini Gaunpalika	Bhojpuri	939	453	486
Rohini Gaunpalika	Urdu	192	70	122
Rohini Gaunpalika	Avadhi	114	59	55
Rohini Gaunpalika	Hindi	1030	278	752
Rohini Gaunpalika	Others	38	21	17
Siddharthanagar Municipality	Total	74436	37249	37187
Siddharthanagar Municipality	No Second Language	26364	12519	13845
Siddharthanagar Municipality	Nepali	40353	21046	19307
Siddharthanagar Municipality	Maithili	79	33	46
Siddharthanagar Municipality	Bhojpuri	2027	988	1039
Siddharthanagar Municipality	Tharu	42	23	19
Siddharthanagar Municipality	Nepalbhasha(Newari)	89	43	46
Siddharthanagar Municipality	Magar Dhut	93	51	42
Siddharthanagar Municipality	Urdu	58	23	35
Siddharthanagar Municipality	Avadhi	690	349	341
Siddharthanagar Municipality	Yakthung/Limbu	12	5	7
Siddharthanagar Municipality	Gurung	71	30	41
Siddharthanagar Municipality	Hindi	3588	1600	1988
Siddharthanagar Municipality	Magar Kham	12	6	6
Siddharthanagar Municipality	Marwadi	11	7	4
Siddharthanagar Municipality	English	837	469	368
Siddharthanagar Municipality	Sanskrit	25	15	10
Siddharthanagar Municipality	Magar Kaike	17	11	6
Siddharthanagar Municipality	Others	68	31	37
Mayadevi Gaunpalika	Total	56170	28355	27815
Mayadevi Gaunpalika	No Second Language	9800	4230	5570
Mayadevi Gaunpalika	Nepali	43829	23066	20763
Mayadevi Gaunpalika	Bhojpuri	870	419	451
Mayadevi Gaunpalika	Tharu	11	2	9
Mayadevi Gaunpalika	Urdu	145	56	89
Mayadevi Gaunpalika	Avadhi	589	250	339
Mayadevi Gaunpalika	Yakthung/Limbu	29	11	18
Mayadevi Gaunpalika	Gurung	15	10	5
Mayadevi Gaunpalika	Baitadeli	10	6	4
Mayadevi Gaunpalika	Hindi	812	276	536
Mayadevi Gaunpalika	Chamling	12	4	8
Mayadevi Gaunpalika	Marwadi	12	6	6
Mayadevi Gaunpalika	Others	36	19	17
Lumbini Sanskritik Municipality	Total	87383	43164	44219
Lumbini Sanskritik Municipality	No Second Language	15945	7255	8690
Lumbini Sanskritik Municipality	Nepali	54982	28383	26599
Lumbini Sanskritik Municipality	Maithili	23	15	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Bhojpuri	2368	1054	1314
Lumbini Sanskritik Municipality	Tharu	11	6	5
Lumbini Sanskritik Municipality	Urdu	5409	2346	3063
Lumbini Sanskritik Municipality	Avadhi	6451	2980	3471
Lumbini Sanskritik Municipality	Yakthung/Limbu	20	14	6
Lumbini Sanskritik Municipality	Hindi	2042	1038	1004
Lumbini Sanskritik Municipality	Marwadi	16	8	8
Lumbini Sanskritik Municipality	English	23	14	9
Lumbini Sanskritik Municipality	Sanskrit	17	9	8
Lumbini Sanskritik Municipality	Kagate	25	12	13
Lumbini Sanskritik Municipality	Others	51	30	21
Kotahimai Gaunpalika	Total	45975	23139	22836
Kotahimai Gaunpalika	No Second Language	9380	4378	5002
Kotahimai Gaunpalika	Nepali	34743	17879	16864
Kotahimai Gaunpalika	Bhojpuri	204	101	103
Kotahimai Gaunpalika	Tharu	46	22	24
Kotahimai Gaunpalika	Urdu	257	129	128
Kotahimai Gaunpalika	Avadhi	768	407	361
Kotahimai Gaunpalika	Yakthung/Limbu	31	16	15
Kotahimai Gaunpalika	Hindi	493	184	309
Kotahimai Gaunpalika	Magar Kham	10	2	8
Kotahimai Gaunpalika	Others	43	21	22
Sammarimai Gaunpalika	Total	43044	21511	21533
Sammarimai Gaunpalika	No Second Language	8402	3922	4480
Sammarimai Gaunpalika	Nepali	31563	16146	15417
Sammarimai Gaunpalika	Maithili	16	5	11
Sammarimai Gaunpalika	Bhojpuri	257	125	132
Sammarimai Gaunpalika	Urdu	1458	725	733
Sammarimai Gaunpalika	Avadhi	51	27	24
Sammarimai Gaunpalika	Hindi	1250	529	721
Sammarimai Gaunpalika	Others	47	32	15
Marchawari Gaunpalika	Total	40880	20499	20381
Marchawari Gaunpalika	No Second Language	8764	4057	4707
Marchawari Gaunpalika	Nepali	30606	15778	14828
Marchawari Gaunpalika	Maithili	11	3	8
Marchawari Gaunpalika	Bhojpuri	21	12	9
Marchawari Gaunpalika	Urdu	89	44	45
Marchawari Gaunpalika	Avadhi	55	25	30
Marchawari Gaunpalika	Hindi	1309	572	737
Marchawari Gaunpalika	Others	25	8	17

(Source: Table - 4:  Population by second language and sex,  NPHC 2021*)